ឥទ្ធិពលតាមរយៈលទ្ធផលនៃការស្វែងរក៖ ឆ្ពោះទៅដល់អ្នកបោះឆ្នោត ដើម្បីស្វែងរកចម្លើយ

តើអ្វីជាឥទ្ធិពលលើលទ្ធផលនៃការស្វែងរក?

ការស្វែងរកតាមអនឡាញគឺជាមធ្យោបាយគន្លឺះមួយដែលពួកយើងបានរកឃើញ ហើយបានធ្វើការសិក្សានិងផ្ទៀងផ្ទាត់ព័ត៌មាន ហើយដោយសារតែហេតុផលនេះហើយទើបសមត្ថភាពក្នុងការជះឥទ្ធិពលលើលទ្ធផលនៃការស្វែងរកគឺជាឧបករណ៍គន្លឺះមួយសម្រាប់យុទ្ធនាការនយោបាយប្រើដើម្បីជះឥទ្ធិពល ឬកំណត់គោលដៅលើអ្នកទាំងមុន និងកំឡុងពេលនៃការធ្វើប្រជាមតិការបោះឆ្នោត និងការតស៊ូមតិផ្នែកនយោបាយផ្សេងៗទៀត។ រាប់ចាប់តាំងពីការបញ្ចូលការផ្សព្វផ្សាយទៅក្នុងលទ្ធផលនៃការស្វែងរករបស់អ្នក រហូតដល់ការព្យាយាមជះឥទ្ធិពលទៅលើលទ្ធផលផ្ទាល់ យុទ្ធនាការនយោបាយចាត់ទុកការស្វែងរកនេះជាអាទិភាពមួយនៅក្នុងថវិកាផ្សព្វផ្សាយរបស់ពួកគេ។ Google Search ឬការស្វែងរករបស់ Google និង YouTube គឺជាប្រភពព័ត៌មានអនឡាញចម្បងសម្រាប់អ្នកប្រើប្រាស់ជាច្រើន និងត្រូវបានពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងសម្រាប់ជាមធ្យោបាយស្វែងរក ការរៀន និងការបញ្ជាក់ការពិតទៅលើអ្វីមួយ។ Google Search គឺជាឧបករណ៍ស្វែងរកដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយនៅក្នុងពិភពលោក គ្របដណ្តប់៩០% នៃទីផ្សារកម្មវិធីស្វែងរកនៃកុំព្យូទ័រលើតុ។១ Google ក៏ជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិរបស់ YouTube ផងដែរ ដែលធ្វើឲ្យ YouTube ក្លាយជាឧបករណ៍ស្វែងរកមានប្រជាប្រិយភាពបំផុតលំដាប់ទីពីរនៅលើពិភពលោក ដោយសារតួរលេខនៃអ្នកប្រើប្រាស់កើនឡើងមិនត្រឹមតែចំពោះការមើលវីដេអូតែប៉ុណ្ណោះទេ តែក៏ចំពោះការស្វែងរកព័ត៌មាន និងចំណេះដឹងអនឡាញផងដែរ។២ សមត្ថភាពរបស់ Google Search និង YouTube ក្នុងការបង្ហាញអ្នកនូវការផ្សព្វផ្សាយ និងមាតិកាឧបត្ថម្ភដែលពាក់ព័ន្ធនឹងអ្វីដែលអ្នកកំពុងស្វែងរក ធ្វើឲ្យវាកា្លយជាវិធីសាស្រ្តដ៏មានឥទ្ធិពលជាពិសេសសម្រាប់យុទ្ធនាការឃោសនា និងអ្នកនយោបាយដែលចង់ផ្សព្វផ្សាយសាររបស់គេឲ្យបានកាន់តែមានប្រសិទ្ធភាព និងកំណត់គោលដៅបានកាន់តែច្បាស់។៣ អព្យាក្រឹត្យភាពជាក់ស្តែងរបស់ Google Search ជាពិសេសជាមួយនឹងអ្នកប្រើប្រាស់ចាត់ទុកវាជាឧបករណ៍ស្វែងរក និងសេចក្តីយោងមួយក្នុងន័យនេះធ្វើឲ្យវាកាន់តែទាក់ទាញខ្លាំងបំផុតសម្រាប់អ្នកធ្វើយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយដែលចង់ផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន។

search-influence-5

រូបភាពស្គ្រីនពីរបាយការណ៍តម្លាភាពនៃការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយរបស់ Google (Google’s Political Advertising Transparency Report) បង្ហាញនូវការផ្សព្វផ្សាយដែលចំណាយខ្ពស់បំផុត នៅក្នុងកំឡុងពេលពីថ្ងៃទី៣១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ រហូតដល់ថ្ងៃទី០៥ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩។ ការផ្សព្វផ្សាយនេះក៏បង្ហាញផងដែរនូវចំណាប់អារម្មណ៍ និងការចំណាយលើការផ្សព្វផ្សាយ។
_ប្រភព៖ ‘Google Political Advertising Transparency Report’, accessed 14 March 2019._

តើវាដំណើរការដូចម្តេច?

នៅពេលដែលអ្នកស្វែងរកអ្វីមួយនៅក្នុងឧបករណ៍ ឬកម្មវិធីស្វែងរក (search engine) អ្នកនឹងទទួលបានលទ្ធផលនៃការស្វែងរកពីរប្រភេទគឺលទ្ធផលនៃការស្វែងរក ‘ដើម (organic search)’ ដែលគ្រប់គ្រងដោយអាល់ហ្កូរីត (algorithm) នៃឧបករណ៍ស្វែងរកនោះ និងលទ្ធផលនៃការស្វែងរក ‘បង់ថ្លៃ (paid)’ ដែលជាធម្មតាគេដាក់វានូវការផ្សព្វផ្សាយដែលបង់ថ្លៃដែលលោតឡើង។ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកទាំងពីរប្រភេទនេះបង្ហាញមកព្រមជាមួយគ្នាជាមួយនឹងសញ្ញាតូចមួយដាក់ថា ‘ការផ្សព្វផ្សាយ’ ដើម្បីបញ្ជាក់ថាមួយណាដែលត្រូវបានបង់ថ្លៃ។ ទោះបីវាមើលទៅហាក់ដូចជាមានភាពអព្យាក្រឹត្យក៏ដោយ ក៏លទ្ធផលនៃការស្វែងរកអាចជះឥទ្ធិពលលើអ្វីដែលមនុស្សមើលឃើញ និងអ្វីដែលពួកគេជឿជាក់ ជាពិសេសទាក់ទងនឹងការយល់ឃើញផ្នែកនយោបាយ។ ការសិក្សាមួយបានចេញផ្សាយនៅឆ្នាំ២០១៥ មានបំណងវាយតម្លៃផលប៉ះពាល់ពីការរៀបលំដាប់ថ្នាក់លទ្ធផលទៅលើអ្នកបោះឆ្នោតដែលមិនទាន់សម្រេចចិត្ត តាមរយៈការធ្វើតេស្តមួយដែលអ្នកនិពន្ធឲ្យឈ្មោះថា ឥទ្ធិពលគ្របដណ្តប់តាមរយៈឧបករណ៍ស្វែងរក (Search Engine Manipulation Effect)។៤ ការស្រាវជ្រាវរបស់ពួកគេបានធ្វើសេចក្តីសន្និដ្ឋានថា ‘វិធីសាស្ត្រអាល់ហ្កូរីតស្វែងរករបស់ Google អាចបង្វែរចំណាប់អារម្មណ៍នៃការបោះឆ្នោតសម្រាប់អ្នកបោះឆ្នោតដែលមិនទាន់សម្រេចចិត្តបាន២០% ឬច្រើនជាងនេះ ចំណែកឯច្រើនជាង៨០% ទៀតនៃក្រុមប្រជាសាស្រ្ត ស្ទើរតែគ្មាននរណាម្នាក់ដឹងថាពួកគេកំពុងតែត្រូវបានជះឥទ្ធិពលមកលើខ្លួននោះទេ’។៥ យុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយអាចចំណាយលើបច្ចេកទេសផ្អែកលើទិន្នន័យដើម្បីជះឥទ្ធិពលលើលទ្ធផលនៃការស្វែងរកពីរប្រភេទ៖

↘ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកដើម (Organic search results)៖ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកដើម ឬលទ្ធផលនៃការស្វែងរក ‘ពិត’ ត្រូវបានបង្ហាញតាមរយៈអាល់ហ្កូរីតរបស់ឧបករណ៍ស្វែងរក។ ដោយសារតែលទ្ធផលនៃការស្វែងរកដើមមិនអាចរងឥទ្ធិពលពីការផ្សព្វផ្សាយបង់ថ្លៃនោះ ទាំងអ្នកផ្សព្វផ្សាយ និងយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយដូចគ្នាជារឿយៗព្យាយាមជះឥទ្ធិពលលើការស្វែងរកដើម ដែលជាធម្មតាត្រូវបានហៅថា ការបង្កើនប្រសិទ្ធភាពឧបករណ៍ស្វែងរក (Search Engine Optimisation – SEO) ហើយទទួលបានជោគជ័យក្នុងកម្រិតផ្សេងៗគ្នា។ SEO មានវិធានការជាច្រើនដើម្បីបង្ហាញនូវវេបសាយណាមួយនៅក្នុងលំដាប់ថ្នាក់នៃការស្វែងរក ផ្អែកតាមការសន្និដ្ឋានអំពីតក្កនៃអាល់ហ្កូរីតរបស់ឧបករណ៍ស្វែងរក។ SEO គឺជាការអនុវត្តន៍ទូទៅមួយនៅក្នុងចំណោមអ្នកបង្កើតវេបសាយភាគច្រើនរួមទាំងវេបសាយនយោបាយ និងសេវាជាច្រើនសម្រាប់ជួយបង្កើនលទ្ធផលរបស់ពួកគេឲ្យបានជាអតិបរមា។៦ ម្យ៉ាងវិញទៀត តាមអ្វីដែលគេឲ្យឈ្មោះថាជាវិធីសាស្រ្តបង្កើនប្រសិទ្ធភាពឧបករណ៍ស្វែងរកប្លែកហិត (Black Hat Search Engine Optimisation) គឺជាបច្ចេកទេសសំខាន់មួយដែលមិនមានសុច្ចរិតភាព និងខុសពីការគោលការណ៍ណែនាំរបស់ឧបករណ៍ស្វែងរក ដែលវាអាចត្រូវបានប្រើប្រាស់ដោយអ្នកប្រើប្រាស់ណាដែលហ៊ានប្រថុយនឹងការប្លុកពីក្រុមហ៊ុនឧបករណ៍ស្វែងរក។៧ យុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយត្រូវបានគេដឹងថាប្រើប្រាស់បច្ចេកទេសទាំងពីរនេះ ខណៈបច្ចេកទេសស្តង់ដារ SEO នេះត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជាទូទៅជាងក៏ដោយ។

search-influence-1

រូបភាពស្គ្រីនពីរបាយការណ៍តម្លាភាពនៃការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយរបស់ Google (Google’s Political Advertising Transparency Report) បង្ហាញពីចំនួននៃការផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មដែលបានទិញ និងចំនួនដែលបានចំណាយដោយគណកម្មាធិការ Make America Great Again របស់លោក ដូណាល់ ត្រាំ ដែលជាមធ្យោបាយនៃយុទ្ធនាការឃោសនាឈរឈ្មោះបោះឆ្នោតម្តងទៀត និងហិរញ្ញវត្ថុនយោបាយរបស់លោក ដូណាល់ ត្រាំ ដំណើរការដោយ Brad Parscale នៅចន្លោះពីថ្ងៃទី៣១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ រហូតដល់ថ្ងៃទី០៦ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩។
ប្រភព៖ ‘Political Advertising on Google – TRUMP MAKE AMERICA GREAT AGAIN COMMITTEE’, accessed 13 March 2019. ↘ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកដោយបង់ថ្លៃ (Paid search results)៖ ផ្ទុយពីលទ្ធផលនៃការស្វែងរកដើម លទ្ធផលនៃការស្វែងរកថ្លៃដូចជា Google Ads (ពីមុនហៅថា AdWords) គឺជាលទ្ធផលតម្រូវតាមបុគ្គល ផ្អែកលើទិន្នន័យដែលបណ្តាញប្រមូលបានអំពីអ្នករួមមានប្រវត្តិនៃការស្វែងរករបស់អ្នក កន្លែងថ្មីៗដែលអ្នកបានទៅ និងចំពោះ Google Search វាបានប្រមូលនូវសកម្មភាពរបស់អ្នកនៅក្នុងឧបករណ៍ ឬផលិតផលរបស់ Google ផ្សេងទៀតដូចជាវីដេអូយូធូបដែលអ្នកបានមើលជាដើម។ យុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយទិញ Google Ads តាមរយៈប្រព័ន្ធដេញថ្លៃ ដោយដាក់តម្លៃទៅតាមការឆ្លើយតបនឹងពាក្យដែលអ្នកប្រើនៅក្នុងការស្វែងរករបស់អ្នក។ បន្ទាប់មកវាត្រូវបានបង្ហាញ និងដាក់លំដាប់ថ្នាក់ទៅតាមការចំណាយដែលអ្នកផ្សព្វផ្សាយហ៊ានចំណាយ និងការប៉ាន់ស្មានពីភាពជាប់ទាក់ទងរបស់ការផ្សព្វផ្សាយទៅនឹងការស្វែងរក។៨ ការផ្សព្វផ្សាយទាំងនេះអាចគ្រាន់តែបង្ហាញពាក្យគន្លឺះ ឬរូបភាពបន្ថែម និងក្រាហ្វិកឬ ការបន្ថែម AdWord ដូចជាលេខទូរស័ព្ទជាដើម។ លើសពីនេះទៅទៀត ការផ្សព្វផ្សាយការស្វែងរកដែលមានការឆ្លើយតប (Responsive Search Ads) អនុញ្ញាតឲ្យអ្នកផ្សព្វផ្សាយបង្កើតការផ្សព្វផ្សាយដែលមានអថេរជាច្រើនដូចជា សេចក្តីពិពណ៍នា និងចំណងជើងធំផ្សេងៗគ្នា និងមានកំណែជាច្រើនផ្សេងៗគ្នាអាស្រ័យលើមួយណាដែលដំណើរការទៅបាន។៩ សេវាកម្មជាច្រើនដែលផ្តល់ដោយ Google បានជួយសម្រួលមិនត្រឹមតែការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយដែលឆ្លើយតបទៅនឹងអ្វីដែលអ្នកកំពុងស្វែងរកតែប៉ុណ្ណោះទេ តែថែមទាំងជួយផ្តល់យុទ្ធសាស្រ្តជាច្រើនដែលប្រើដោយគណបក្សនយោបាយដើម្បីចូលទៅក្នុងចំណុចដែលអាចមើលឃើញនៅក្នុងការស្វែងរករបស់អ្នក (line-of-sight) ដើម្បីបញ្ជូនសារជាក់លាក់ណាមួយ។ ដូចគ្នានោះដែរ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកដោយបង់ថ្លៃ បង្ហាញជូនអ្នកផ្អែកតាមទិន្នន័យផ្ទាល់ខ្លួនរបស់អ្នក ដែលអាចត្រូវបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងមធ្យោបាយផ្សេងៗទៀតជាច្រើន មិនត្រឹមតែនាំអ្នកឲ្យចុច ឬបោះឆ្នោតតាមវិធីជាក់លាក់ណាមួយតែប៉ុណ្ណោះទេ តែក៏ដើម្បីបង្ខូចឈ្មោះក្រុមប្រឆាំង ឬផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មានប្រឆាំងចំពោះប្រធានបទទាក់ទងនឹងបញ្ហាណាមួយដែលអាចពេញនិយមនៅលើបណ្តាញសារព័ត៌មាន។ នៅក្នុងភាពវឹកវរកំឡុងពេលបោះឆ្នោត វិធីនេះអាចនាំទៅរកឥទ្ធិពលត្រួតលើគ្នា ដោយយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយធ្វើការទិញការផ្សព្វផ្សាយ ដើម្បីតតាំងទៅលើការអះអាងរបស់គ្នាទៅវិញទៅមក។ ឧទាហរណ៍ អ្នកយុទ្ធសាស្រ្តយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយម្នាក់ផ្តល់យោបល់លើអនឡាញពីរបៀបប្រឆាំងនឹងការផ្សព្វផ្សាយយុទ្ធនាការឃោសនាដែលបង្ខូចឈ្មោះរបស់អ្នកថា៖ ‘អ្នកបោះឆ្នោតដែលចេះដឹងរឿងបច្ចេកវិទ្យាច្រើន នឹងប្រើប្រាស់វេបសាយដើម្បីព្យាយាមបញ្ជាក់ពីភាពពិតប្រាកដនៃការផ្សព្វផ្សាយនោះដោយខ្លួនឯង ហើយតាមរយៈការយកពាក្យគន្លឹះដែលទាក់ទងនឹងពាណិជកម្មអវិជ្ជមានទាំងនោះ ក្នុងន័យនេះអ្នកអាចយកឈ្នះលើសាររបស់ពួកគេ និងយោងអ្នកបោះឆ្នោតទៅកាន់ទំព័រមួយនៅលើវេបសាយរបស់អ្នកដែលបង្ហាញនូវការអះអាងរបស់ការផ្សព្វផ្សាយនោះជាពិសេស។ តាមរយៈការផ្សព្វផ្សាយទាំងនេះ អ្នកអាចចែកចាយព័ត៌មាននៅក្នុងពេលដ៏រសើប និងបង្ហាញឲ្យបានឃើញការពិតតែម្តង’។១០
មានការប៉ាន់ស្មានមួយចំនួនធ្វើឡើងចង់ដឹងថាតើការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយផ្អែកតាមការស្វែងរកដោយបង់ថ្លៃអាចជះឥទ្ធិពលដល់ការបោះឆ្នោតដែរឬយ៉ាងណា។ ទោះជាយ៉ាងណា ចាប់តាំងពីខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ មក Google បានធ្វើការផ្លាស់ប្តូរដ៏សំខាន់នូវរបៀបដែលគេចាត់ចែងការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយ ភ្ជាប់ជាមួយនឹងព្រឹត្តិការណ៍នយោបាយ និងការបោះឆ្នោតនៅក្នុងប្រទេសមួយចំនួនដូចជា៖ ↘ កំឡុងពេលមុនការធ្វើប្រជាមតិទាក់ទងនឹងការរំលូតកូនក្នុងប្រទេសអៀរឡង់នៅខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ Google បានសម្រេចហាមឃាត់រាល់ការផ្សព្វផ្សាយណាដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការធ្វើប្រជាមតិនៅលើបណ្តាញនេះ។១១ ↘ ការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយនៅលើ Google Search នៅសហរដ្ឋអាមេរិក១២ ឥឡូវនេះត្រូវបានដាក់បង្ហាញដោយក្រុមហ៊ុននៅក្នុងរបាយការណ៍តម្លាភាពរបស់ពួកគេ ដូច្នេះភាគីដែលចាប់អារម្មណ៍អាចមើលការផ្សព្វផ្សាយដែលបានចម្លងទុក និងដែលបានទិញចាប់តាំងពីថ្ងៃទី៣១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ ព្រមទាំងទទួលបានព័ត៌មានបន្ថែម ដូចជាចំនួនមនុស្សដែលបានឃើញការផ្សព្វផ្សាយនោះ និងចំនួនលុយដែលចំណាយទៅលើការផ្សព្វផ្សាយផងដែរ។១៣ search-influence-4 search-influence-6
រូបភាពស្គ្រីនលើទូរស័ព្ទដៃដែលទទួលបានពីការស្រាវជ្រាវជាមួយនឹងប្រទេសកេនយ៉ាដែលជាប្រទេសដៃគូ នៅក្នុងដំណើរឆ្ពោះទៅការបោះឆ្នោតជាសកលរបស់ប្រទេសកេនយ៉ា ឆ្នាំ២០១៧ បង្ហាញពីការផ្សព្វផ្សាយនៅលើលទ្ធផលនៃការស្វែងរករបស់ Google ដែលបន្ទាបកិត្តិយសរបស់លោក Raila Odinga (បក្សប្រឆាំង) និងលើកតម្កើងលោក Uhuru Kenyata (ក្រោយមកជាប្រធានាធិបតី)។
ប្រភព៖ Tactical Tech, 2018.

↘ វេទិកានេះ (Google) បានដាក់កំហិតមួយចំនួនទៅលើការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយដែលមានហើយ ដូចជាការទាមទារឲ្យការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយបង្ហាញព័ត៌មានពីអ្នកដែលបង់ថ្លៃដល់ការផ្សព្វផ្សាយនោះ ក៏ដូចជាការទាមទារការបញ្ជាក់នូវអ្នកផ្សព្វផ្សាយថ្មី នៅក្នុងកំឡុងពេលនៃការបោះឆ្នោតមួយចំនួនដូចជានៅប្រទេសឥណ្ឌា និងនៅសហភាពអឺរ៉ុបនាឆ្នាំ២០១៩។១៤

↘ នៅខែមីនាឆ្នាំ២០១៩ Google បានប្រកាសថាពួកគេនឹងហាមឃាត់ការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយនៅលើបណ្តាញរបស់ពួកគេអំឡុងពេលឆ្ពោះទៅការបោះឆ្នោតសហព័ន្ធកាណាដានៅពេលខាងមុខ។១៥

ឧទាហរណ៍

នៅប្រទេសកេនយ៉ា៖ នៅក្នុងការស្រាវជ្រាវធ្វើឡើងដោយ Tactical Tech អំពីយុទ្ធនាការឃោសនាផ្អែកលើទិន្នន័យនៅប្រទេសកេនយ៉ា អ្នកនិពន្ធបានរាយការណ៍ថា ក្នុងដំណើរឆ្ពោះទៅកាន់យុទ្ធនាការឃោសនាឆ្នាំ២០១៧ រវាងលោក Uhuru Kenyatta ដែលជាប្រធានគណបក្ស Jubilee Party និងក្រោយមកក្លាយជាប្រធានាធិបតី ជាមួយនឹងលោក Raila Odinga មកពីគណបក្ស National Super Alliance (NASA) ដែលក្នុងនោះត្រូវបានគេរាយការណ៍ឲ្យដឹងថា ប្រជាជនកេនយ៉ាបានឃើញការផ្សព្វផ្សាយនៅលើទំព័ស្វែងរករបស់ Google ដែលដាក់បេក្ខជនប្រឆាំងលោក Raila Odinga នៅក្នុងភាពអវិជ្ជមាន។ ការផ្សព្វផ្សាយបង្វែរនូវលទ្ធផលដូចជា ‘ហេតុផលទាំង១២ ដែលមិនត្រូវទុកចិត្តលើ NASA’ ពេលដែលអ្នកចូលមើលស្វែងរកពាក្យថា ‘រឿងអាស្រូវ’ ហើយរូបភាពថតលើអេក្រង់(screenshots) ជាច្រើន ត្រូវបានចែករំលែកយ៉ាងទូលំទូលាយនៅលើកម្មវិធីផ្ញើសារឯកជនដែលបង្ហាញថា នៅពេលពាក្យ ‘Unga (ម្សៅពោត)’ ត្រូវបានប្រើលទ្ធផលដំបូងគេប្រូម៉ូតនូវប្រភេទអត្ថបទសារព័ត៌មានដែលអះអាងថាលោក Kenyatta បានបន្ទាបតម្លៃម្សៅពោតនោះ ដែលវាបានក្លាយជាបញ្ហាជជែកវែកញែកដ៏ក្តៅគគុកនាពេលនោះ។ នេះបង្ហាញពីរបៀបដែលការជះឥទ្ធិពលលើលទ្ធផលនៃការស្វែងរក អាចជាវិធីសាស្រ្តមួយដែលគណបក្សទាំងសងខាងប្រើដើម្បីចែកចាយព័ត៌មានអវិជ្ជមានពីគូប្រជែងរបស់ខ្លួន។

ធ្វើដូចម្តេចទើបខ្ញុំដឹងថាវាកំពុងតែប៉ះពាល់ដល់ខ្ញុំ?

ចាប់តាំងពី Google បានផ្លាស់ប្តូរគោលនយោបាយរបស់ខ្លួនស្តីពីការប្រកាសអំពីការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយមក អ្នកអាចស្វែងរកការជូនដំណឹងនៅលើការផ្សព្វផ្សាយដើម្បីមើលថានរណាជាអ្នកបង់ថ្លៃសម្រាប់ការផ្សព្វផ្សាយនោះ ហើយវាក៏អាស្រ័យលើប្រទេសដែលអ្នករស់នៅផងដែរ។ ទោះជាយ៉ាងណា អ្នកនឹងមិនអាចដឹងបានទេថាហេតុអ្វីទើបអ្នកទទួលបានការផ្សព្វផ្សាយនោះ ឬផ្អែកលើទិន្នន័យ ឬក៏អថេរអ្វីខ្លះនោះ។ អ្នកអាចប្រើប្រាស់បណ្ណាល័យផ្សព្វផ្សាយនយោបាយរបស់ Google ដើម្បីមើលការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយ ដែលអ្នកប្រហែលជាបានឃើញរួចមកហើយ ដោយរៀបដាក់តាមកាលបរិច្ឆេទជាក់លាក់ ចំនួនលុយដែលចំណាយលើយុទ្ធនាការផ្សព្វផ្សាយ និងប្រភេទនៃការផ្សព្វផ្សាយ (រូបភាព វីដេអូ អត្ថបទ)។ យ៉ាងណាក៏ដោយ កំឡុងពេលនៃការសរសេររបាយការណ៍នេះ មុខងារផ្នែកនេះអាចដំណើរការបានតែនៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកតែប៉ុណ្ណោះ។ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកអាចត្រូវបានតម្រៀបតាមលំដាប់ដូចជា ‘ទើបតែចេញផ្សាយថ្មីៗ’, ‘ចំណាយ ពីច្រើនទៅតិច’, ឬ ‘ការមើល ពីច្រើនទៅតិច’។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ទិន្នន័យនៃការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយដែលមិនបានបញ្ជាក់បេក្ខជន ឬអ្នកកាន់តំណែងការិយាល័យសហព័ន្ធដែលជាប់ឆ្នោតឲ្យបានជាក់លាក់ទេនោះ គឺមិនមាននៅលើបណ្តាញទេ ចាប់ពីខែមីនាឆ្នាំ២០១៩ មក។ ជាចុងក្រោយ អ្នកអាចរកមើលព័ត៌មានលម្អិតមួយចំនួនពីគណនីរបស់អ្នកដែលប្រើប្រាស់ទាំងសម្រាប់ការស្វែងរកនៅលើ Google និង YouTube ដោយមើលព័ត៌មានគណនីរបស់អ្នក និងការកំណត់ផ្សេងៗ (Settings)។១៧

ចំណុចគួរពិចារណា

↘ ការដែលអាចចំណាយបាន និងចំនុចប្រទាក់ចំៗនៃលទ្ធផលនៃការស្វែងរកដែលបង់ប្រាក់ដូចជា Google Ads មានន័យថាយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយដែលគ្មានថវិកាច្រើនអាចចូលរួមនៅក្នុងការតស៊ូមតិ និងអាចចូលទៅអ្នកមើល ដែលជាធម្មតាពួកគេប្រហែលជាមិនអាចអាក់សេសបានទេ។ ដូចដែលទីប្រឹក្សាយុទ្ធនាការឃោសនាម្នាក់បានសរសេរនៅលើវេបសាយរបស់គេថា៖ ‘ចំនុចដែលល្អខ្លាំងមួយរបស់ Google Ads នោះ គឺថាវាមិនជាថ្លៃណាស់ណា និងអាចធ្វើឲ្យយុទ្ធនាការធ្វើការផ្សព្វផ្សាយតាមប្រព័ន្ធសារព័ត៌មានបានយ៉ាងល្អ ដោយប្រើប្រាស់ថវិកាសម្រាប់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយតែមួយភាគតូចប៉ុណ្ណោះ’។១៨

↘ ការផ្សព្វផ្សាយផ្អែកតាមការស្វែងរកដែលល្មមនឹងចំណាយបាន អាចធ្វើឲ្យមានភាពស្មើគ្នានៅលើទីលានប្រកួតប្រជែងសម្រាប់គណបក្សណាដែលគ្មានលុយចំណាយលើការផ្សព្វផ្សាយ និងការកំណត់គោលដៅលើផ្ទាំងពាណិជ្ជកម្ម ឬតាមទូរទស្សន៍ និងអាចជួយសម្រួលដល់យុទ្ធនាការណាដែលមានលក្ខណៈផ្តោតខ្លាំង។

↘ បើមើលពីជ្រុងម្ខាងទៀត គណបក្សនយោបាយដែលមានថវិកាច្រើនសម្រាប់ការផ្សព្វផ្សាយអាចធ្វើឲ្យគណបក្សនយោបាយតូចៗលិចលង់ ហើយគ្របដណ្តប់លើទិដ្ឋភាពនយោបាយបានយ៉ាងងាយ។

↘មានការចងក្រងទុកបានយ៉ាងល្អនូវការដែលគណបក្សនយោបាយធំៗដែលមានថវិកាច្រើនបានទទួលជំនួយពីសេវាបុគ្គលិករបស់ Google ជាពិសេសគឺ Google Search តែម្តង។ ការសិក្សាស្រាវជ្រាវមួយធ្វើឡើងដោយ Daniel Kreiss និង Shannon McGregor បានរៀបចំឯកសារពីការធ្វើការរបស់ក្រុមការងារផ្នែកលក់របស់ Microsoft, Facebook, Twitter និង Google កំឡុងពេលវដ្តនៃការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីសហរដ្ឋអាមេរិកឆ្នាំ២០១៦។១៩ ការស្រាវជ្រាវនេះបានបំពេញបន្ថែមទៀតដោយរបាយការណ៍មួយមកពីយុទ្ធនាការដើម្បីតម្លាភាព ដែលបានរកឃើញថា៖ ‘បុគ្គលិករបស់ Google ដែលធ្វើការក្នុងយុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយ ពេលខ្លះគេមិនអាចធ្វើការបែងចែកឲ្យដាច់ពីគ្នាបានរវាងពួកគេទាំងនោះ និងក្រុមការងារយុទ្ធនាការទេ’។ ការបញ្ចូលបុគ្គលិកទាំងនេះដែលផ្តល់ឲ្យរាល់យុទ្ធនាការឃោសនាប្រធានាធិបតីនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៦ បានជួយអ្នកនយោបាយឲ្យកំណត់គោលដៅលើអ្នកបោះឆ្នោត សម្រិតសម្រាំងសារនយោបាយ ឌីហ្សាញការផ្សព្វផ្សាយរបស់ពួកគេ និងសូម្បីតែឆ្លើយតបទៅនឹងគូប្រជែងកំឡុងពេល និងក្រោយពេលតស៊ូមតិនយោបាយ’។២០

search-influence-2

search-influence-3

ធ្វីត (tweets) របស់លោក ដូណាល់ ត្រាំ ដែលបង្ហាញនេះ មានសក្តានុពលផ្សព្វផ្សាយឲ្យមានការភ័ន្តច្រឡំអំពីលទ្ធផលនៃការស្វែងរករបស់ Google ដែលអាចបង្វែរការយល់ឃើញផ្នែកនយោបាយ។
ប្រភព៖ ‘Twitter’, 28 August 2018.

↘ របាយការណ៍តម្លាភាពរបស់ Google គឺជាជំហានឆ្ពោះទៅមុខដ៏សំខាន់មួយ និងជាប្រភពដ៏មានតម្លៃលើសលុបមួយ ប៉ុន្តែវាមិនបានបង្ហាញនូវបរិបទមួយចំនួនដូចជានៅទីណា ហេតុអ្វី និងនៅពេលណាដែលការផ្សព្វផ្សាយទាំងនេះត្រូវបានដាក់បញ្ចូលនោះទេ ដែលបរិបទទាំងនេះគឺជាផ្នែកដ៏សំខាន់ខ្លាំងបំផុតនៃឧបករណ៍ស្វែងរក។ បន្ថែមពីនេះទៅទៀត ដោយសារតែការផ្សព្វផ្សាយតាមបែបឌីជីថលកំពុងតែក្លាយទៅជាអាល់ហ្កូរីត ដែលមានវ៉ារ្យង់រាប់រយ និងពេលខ្លះរហូតដល់រាប់ពាន់កំពុងត្រូវបានបង្កើត និងផ្តល់ឲ្យផ្អែកតាមការឆ្លើយតប ហើយការរក្សាទុកក្នុងប័ណ្ណសារ (archives) នឹងមានតម្លៃកាន់តែតិច និងបង្កើតគំនិតស្វែងយល់បានកាន់តែស្តួចស្តើង។

↘ ការពិតដែល Google គ្របដណ្តប់ទីផ្សារនៃការស្វែងរកតាមរយៈ Google Search និង YouTube មានន័យថាការជឿជាក់ផ្នែកនយោបាយដ៏ធំមួយនេះ ត្រូវបានប្រគល់ទៅឲ្យក្រុមហ៊ុនមួយ ទាំងដែលបញ្ហាទាក់ទងនឹងការផ្សព្វផ្សាយនយោបាយតាមបែបឌីជីថលនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ ភាគច្រើនបំផុតកំពុងតែត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយក្រុមហ៊ុននោះខ្លួនឯងនៅឡើយ។

↘ មានការតស៊ូមតិយ៉ាងទូលំទូលាយអំពីកម្រិតដែលអាល់ហ្កូរីតរបស់ Google ផ្ទាល់ ‘ធ្វើបដិរូបកម្ម’ លទ្ធផលនៃការស្វែងរកផ្អែកតាមទិន្នន័យដែលពួកគេប្រើដើម្បីកែតម្រូវលទ្ធផលដើម្បីឲ្យវាជាប់ទាក់ទិនគ្នាដូចជាទីតាំង ការស្វែងរកពីមុនៗ ឬប្រភេទនៃឧបករណ៍ប្រើដើម្បីស្វែងរក ហើយតាមរយៈនេះតើវាអាចបង្វែរលទ្ធផលនៃការស្វែងរក ដូចជាលទ្ធផលនៅក្នុង ‘Filter bubble’២១ ឬក៏ទីបំផុតផលប៉ះពាល់ដល់ទិដ្ឋភាពនយោបាយផ្ទាល់តែម្តង។ នៅក្នុងធ្វីត (Tweet) មួយចំនួនក្នុងខែសីហា ឆ្នាំ២០១៨ លោក ដូណាល់ ត្រាំ បានចោទ Google Search ថាមានភាពលម្អៀងចំពោះប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយបែបសាមញ្ញ ដោយបានអះអាងថា លទ្ធផលនៃការស្វែងរករបស់ Google សម្រាប់ ‘ព័ត៌មានទាក់ទងនឹង ដូណាល់ ត្រាំ’ ត្រូវបានចាត់ចែងប្រឆាំងនឹងលោក ដោយសារតែពួកគេបង្ហាញតែព័ត៌មានណាដែលផ្សាយតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដូចជា CNN និងមិនបង្ហាញព័ត៌មានណាដែលចេញផ្សាយដោយសារព័ត៌មានសាមញ្ញនោះឡើយ។២២ ទោះបីជាការចោទប្រកាន់របស់ ដូណាល់ ត្រាំ មិនមានភស្តុតាងដើម្បីបង្ហាញអះអាងក៏ដោយ ក៏ Google បានអញ្ជើញអ្នកសារព័ត៌មានឲ្យចូលរួមក្នុងកិច្ចប្រជុំមួយដើម្បីរិះរកនូវវិធីដែលឧបករណ៍ស្វែងរកធ្វើការពិតប្រាកដ។២៣

↘ ទោះជា Google អះអាងថាពួកគេមិនបានធ្វើបដិរូបកម្មលទ្ធផលនៃការស្វែងរកដើមយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏នៅតែមានការបន្តជជែកវែកញែកសំខាន់ៗកើតឡើង អំពីកម្រិតដែលលទ្ធផលនៃការស្វែងរកត្រូវបានធ្វើឲ្យប្រសើរឡើង ផ្អែកទៅតាមចរិកលក្ខណៈថ្មីៗនៃការស្វែងរក ដែលអាចប៉ះពាល់ដល់របៀបដែលលទ្ធផលនៃការស្វែងរកត្រូវបានប្រមូលផ្តុំ និងបង្ហាញឲ្យឃើញ។២៤ កម្រិតបរិមាណដែលការស្វែងរកត្រូវបាន ‘ធ្វើបដិរូបកម្ម’ មានការផ្លាស់ប្តូរគ្រប់ពេលវេលា។២៥ ទាំងអស់នេះគឺជាប់ពាក់ព័ន្ធជាពិសេសទៅនឹងយុទ្ធនាការឃោសនាបោះឆ្នោត ពីព្រោះការសិក្សាបានបង្ហាញថា Filter Bubble ផ្អែកតាមទិន្នន័យអំពីការស្វែងរក និងអ្នកស្វែងរក មានទំនោរបង្ហាញឡើងនៅពេលដែលការស្វែងរកទាក់ទងនឹងបញ្ហានយោបាយ ឬបេក្ខជននយោបាយណាម្នាក់។២៦ ឧទាហរណ៍ទាំងអស់នេះផ្តោតលើសហរដ្ឋអាមេរិក ប៉ុន្តែចាប់តាំងពី Google Search និង YouTube ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាសកលយ៉ាងទូលំទូលាយមកនោះ វាអាចនឹងជាប់ទាក់ទងនៅក្នុងបរិបទផ្សេងៗទៀតផងដែរ។

១ ‘ភាគហ៊ុនទីផ្សារជាសកលនៃម៉ាស៊ីនស្វែងរក (Search Engine)’, https://www.statista.com/ statistics/216573/worldwide-market-shareof-search-engines/ ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៨ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩

២ David Mogensen, ‘មាតិកា YouTube សម្រាប់ I-Want-to-Do Moments’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.thinkwithgoogle.com/marketing-resources/micromoments/ i-want-to-do-micro-moments/.

៣ Michelle Castillo, ‘Google ព្យាយាមរកប្រាក់បន្ថែមពី YouTube តាមរយៈការទាញយកប្រយោជន៍ពីមនុស្សដែលប្រើវាសម្រាប់ការស្វែងរក’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https: //www.cnbc.com/2018/10/01/youtube-will-now-show-you-more-adsbasedon-your-search-habit.html.

៤ Robert Epstein និង Ronald E. Robertson. ‘ឥទ្ធិពលគ្របដណ្តប់តាមរយៈឧបករណ៍ស្វែងរក (Search Engine Manipulation Effect) និងផលប៉ះពាល់ដែលអាចកើតមានលើលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោត’, កិច្ចដំណើរការនីតិវិធីនៃបណ្ឌិតសភាវិទ្យាសាស្ត្រជាតិ, ខែសីហា ឆ្នាំ២០១៥, p. 201419828. www.pnas.org, doi:10.1073/pnas.1419828112.

៥ Robert Epstein, ‘របៀបដែល Google អាចផ្លាស់ប្តូរការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៦’, ទស្សនាវដ្តី POLITICO,
ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.politico.com/magazine/ story/2015/08/how-google-could-rig-the-2016-election-121548.html.

៦ Harnoor Kaur, ‘ការបង្កើនប្រសិទ្ធភាពឧបករណ៍ស្វែងរក (SEO) សម្រាប់យុទ្ធនាការឃោសនានយោបាយ៖ យុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់រដូវកាលបោះឆ្នោត SEO មេកានិក’, SEO Mechanic, ថ្ងៃទី ១៣ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៦, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនាឆ្នាំ ២០១៩, https://www.seomechanic.com/seo-political-campaigns/.

៧ John Rampton, ‘បច្ចេកទេសទាំង២៥​របស់មួកខ្មៅ (Black Hat) ដែលកំពុងសម្លាប់ SEO របស់អ្នក’, Forbes, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.forbes.com/sites/ johnrampton/2015/07/29/25-black-hat-techniques-that-are-killing-your-seo/.

៨ Google Ads, ‘ការបង្រៀនពី AdWords ពី Google - ជំហានទី ៤៖ របៀបដែល AdWords ដំណើរការ’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.youtube.com/watch?v=xH4Tlnes3ew.

៩ ‘ដាក់បញ្ចូល Machine Learning ទៅក្នុងដៃអ្នកផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មគ្រប់រូប’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.blog.google/technology/ads/machine-learninghands- advertisers/.

១០ ‘យុទ្ធសាស្រ្តផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មនយោបាយតាមអនឡាញជាមួយនឹង Google AdWords’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនាឆ្នាំ២០១៩, http://www.newmediacampaigns.com/page/political-onlineadvertising- strategies-near-election-day.

១១ ‘គំនិតផ្តួចផ្តើមប្រជាមតិតម្លាភាព - ដើម្បីការពិភាក្សាដេញដោលដោយបើកទូលាយ ពិត និងស្មោះត្រង់’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, http://tref.ie/.

១២ កំឡុងពេលដែលសរសេរ សេវាកម្មនេះមានសម្រាប់តែការផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មនយោបាយអាមេរិកតែប៉ុណ្ណោះ។

១៣ ‘របាយការណ៍តម្លាភាពរបស់ Google’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https: // transparencyreport.google.com/political-ads/library?hl=en.

១៤ ‘មាតិកានយោបាយ - ជំនួយអំពីគោលនយោបាយនៃការផ្សព្វផ្សាយ’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://support.google.com/adspolicy/answer/6014595?hl=en.

១៥ ‘Google នឹងហាមឃាត់ការផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មនយោបាយនៅមុនការបោះឆ្នោតសហព័ន្ធ យោងតាមប្បញ្ញត្តិតម្លាភាពថ្មី’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.theglobeandmail.com/politics/ article-google-to-ban-political-ads-ahead-of-federal-election-citingnew/.

១៦ ករណីសិក្សាអំពីឧស្សាហកម្មដែលមានឥទ្ធិពលនៅប្រទេសកេនយ៉ាដោយ Grace Mutung’u, ‘កេនយ៉ា៖ ទិន្នន័យ និងយុទ្ធនាការឃោសនាបោះឆ្នោតតាមឌីជីថល’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https: //ourdataourelf.tacticaltech.org/posts/overview-kenya/.

១៧ ‘គណនី Google’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://myaccount.google.com/ intro/data-and-personalization.

១៨ ‘យុទ្ធសាស្រ្តផ្សព្វផ្សាយពាណិជ្ជកម្មនយោបាយតាមអនឡាញជាមួយនឹង Google AdWords’, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនា ឆ្នាំ ២០១៩, http://www.newmediacampaigns.com/page/political-onlineadvertising- strategies-near-election-day.

១៩ Daniel Kreiss & Shannon C. McGregor (ឆ្នាំ ២០១៨) ក្រុមហ៊ុនបច្ចេកវិទ្យាផ្លាស់ប្តូរទំនាក់ទំនងផ្នែកនយោបាយ៖ ការងាររបស់ក្រុមហ៊ុន Microsoft, ហ្វេសប៊ុក, Twitter និង Google ជាមួយនឹងយុទ្ធនាការឃោសនាក្នុងអំឡុងវដ្តប្រធានាធិបតីអាមេរិកឆ្នាំ២០១៦, DOI:10.1080/10584609.2017.1364814

២០ ‘Partisan Programming៖ វិធីដែលយុទ្ធនាការឃោសនារបស់ហ្វេសប៊ុក និង Google ទទួលបានអត្ថប្រយោជន៍បង្កប់នៅពីខាងក្រោមបន្ទាត់របស់ពួកគេ’, យុទ្ធនាការឃោសនាដើម្បីគណនេយ្យភាព, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩ https://campaignforaccountability.org/work/partisanprogramminghow- facebook-and-googles-campaign-embeds-benefit-theirbottom-lines/.

២១ ‘ការប៉ាន់ស្មាន Filter Bubble៖ របៀបដែល Google កំពុងតែជះឥទ្ធិពលលើអ្វីដែលអ្នកចុច’, ប្លក់ DuckDuckGo, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://spreadprivacy.com/ google-filter-bubble-study/.

២២ Ginger Gibson និង Susan Heavey, ‘សេតវិមានព្យាយាមដេញដោល Google បន្ទាប់ពីលោក Trump ចោទប្រកាន់ Google ពីភាពលំអៀង’, Reuters, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https://www.reuters.com/article/us-usa-trump-tech-idUSKCN1LD1I1.

២៣ Jillian D 'Onfro, CNBC, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ ២០១៩, https://www.cnbc. com/2018/09/17/google-tests-changes-to-its-search-algorithm-how-searchworks. Html.

២៤ Nick Statt, ‘Google បង្កើតលទ្ធផលនៃការស្វែងរកផ្ទាល់ខ្លួនទោះបីជាអ្នកបានចាកចេញ (Log out) ហើយក៏ដោយ’, ការអះអាងរបស់ការសិក្សាថ្មីមួយ, The Verge, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនាឆ្នាំ ២០១៩, www.theverge.com/2018/12/4/18124718/google-search-resultspersonalizedunique- duckduckgo-filter-bubble.

២៥ ‘Google ទទួលស្គាល់ថាខ្លួនកំពុងប្រើការធ្វើបដិរូបកម្មមានកំណត់នៅក្នុងលទ្ធផលនៃការស្វែងរក’, Search Engine Land, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី ៧ ខែមីនាឆ្នាំ ២០១៩, https://searchengineland. com/google-admits-its-using-very-limited-personalization-in-searchresults-305469.

២៦ Julia Angwin, ‘នៅលើ Google, អាថ៌កំបាំងនយោបាយមួយសុទ្ធតែជាតួរលេខទាំងអស់’, Wall Street Journal, ថ្ងៃទី៤ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១២, ផ្នែក. បច្ចេកវិទ្យា, ចូលមើលនៅថ្ងៃទី៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩, https: // www.wsj.com/articles/SB10001424052970203347104578099122530080836.